LYSE GUTEDAGAR av A s b j ø r n Å s g a r d
Kjelde: M i m r a, s o g e s k r i f t for L i n d å s

I alle år har tankane mine i vintertida gått attende til gutedagane heime, 10-11 til 16-17 års-alderen. Dei aller lysaste minna (og eg har ingen ulukkeleg barndom å sjå attende på), er frå februar- og marsdagane i oppveksten. Sola sterkna frå dag til dag, skaren hardna og istappane blenkte som farge-eksplosjonar ved møtet med solstrålane. Far og ein eller fleire vaksne gutar gjekk til skogs om morgonen; mor og eg gjorde unna floren, og kvar det vart av dei andre kan eg ikkje minnast. Berit var vel på skulen sidan eg var heime. Anna hadde kanskje “huspost” i byen, og Åsmund, nei, han lyt svara for seg sjølv.

“Stia beista” (Stella dyra)

Når mor var ferdig med høystålet, tok ho til med middagen, medan eg stelte floren ferdig. Måka og strø, tappa vatn i trerenna frå krana til vasskaret, og så brynna kyrne (gje kyrne vatn), bera inn vassbøttene og syta for at kyrne fekk det dei trong. På slike dagar fekk engelskboka liggja i fred under høydotten borti glaset. Det var ei som Olav hadde kjøpt på Frekhaug, der eg streva og las; “Fred, where are y-o-u?”

Til skogs med mat til arbeidskarane

Mor og eg åt før me starta. Middagen måtte vera lett å transportera. Var det snø på issvullane, tok ein gjerne ein baklengs salto på vegen til Småmyrane, Eikhamrane eller Bannbotten. Mor bar noko og eg bar noko.

Så sat me og prata med dei som åt, og gjerne strekte seg litt i baret  etterpå. Det gildaste var når mor hadde henta ei saueribbe og skore av kvart sitt bein, som vart steikt på glør. Potetene var gjerne av overskotet frå dagen før, og rundsteikte på omnsloket med skrellet på. Andre gonger var det kokt tørrfisk, og då kunne far herma etter han som sa at dei åt til dei såg kviten på fingertuppen! Nevane var nemleg svarte av kvae når måltidet starta. Etterpå var det suppe; mjølkesuppe av havregryn, ris eller semule, med to rosiner og nokre fliser heil kanel attåt.

Så tok arbeidet til att. Dei vaksne sleit med tømmerstokkane; ei framme med splintetoget (tau), og ein bak, med handspiki, spettet altså! Kom ein bort på eit res, fekk stokkane ta seg fram på eiga hand, og då kom dei kanskje så langt at ein nådde i dei med hesten.

Mor og eg gjekk oppover der stokkane var felte, og så gjekk me laus på toppar og greiner. Som regel hadde karane kvista dei, elles gjorde me det òg. Me bar og drog og trakka løyper i snøen. Så snart det fanst høve til det, kasta me dei utfor så dei gjekk eit stykke “for eigen motor”. Eg plystra og heia, og mor —ja, ho nynna vel med, då som elles, og treivst i arbeidet. Etter kvart som me vann oss nedover liene, vart velta større og større. Stundom brukte me vel heile dagen på å handtera strongane ein gong oppi løypet ovafor Smalhuskleiva. Når sola longe var løynd (når sola for lengst var gøymd) bak Jærfjellet, var det å leita oppatt den tome nistekorga og ta den i eine handa og så dra ein strange (trestamme utan topp og greiner) etter seg med den andre; heilt heim til skykkja. Ingen måtte gå tomreipes (ein måtte ikkje gå utan å bera eitkvart med seg i hendene).

Kveldsarbeid i fjøs og stove

Og då var det tid for mor og meg å gje kyrne det tredje og siste måltidet for dagen. Mjølkinga starta ikkje før i halvåttetida. Kanskje skulle det spinnast og skavast ei stund i mellom og etterpå, men det får me koma attende til ein gong.

(Skavast = Tjukke kvistar eller greiner vart spent fast på ein slags krakk (skavebenk) og så drog ein eit kvasst jarn (skavekniv) langs heile kvisten, slik at ein flådde (skava) borken av. Dette vart brukt til ekstrafôr til beista.)

Å sjera lyng; attåtfôr til beista

Andre gonger hadde dei vaksne andre gjeremål, og då drog mor og eg på lyngskjering, oftast i båt. Stundom rodde me inn til Raudberget og gjekk opp på Lyngleite, men oftast var me nede i øyane. Eg var vel helst med for selskap og for å ordna med båten; det likte ikkje mor å gjera åleine. (Ho var fødd og oppvaksen i Velandstræ). Vanlegvis hadde me med oss kvar si kipe attåt nokre sekker. Mor gjekk krumbøygd, strekte fingrane rundt så mange lyngstilkar som ho rakk, skar med sigden og la knippet inn i vinkelen mellom hofta og kneet. Strieforkledet gjorde god nytte for seg og sparde på stakken. Når grepet var fullt, la ho lyngen i stapel, som eit vedlad. Eg freista vel å gjera det same, med meir og minst mindre hell, etter som dei vaksne sa. Så fylte eg i sekkene og drog dei ned til båten, og so i kipene.

I førstninga berre kasta ein lyngen ned i kipa og trakka det i hop, men når det var berre tre tommar att til øvre kanten, laut teknikken leggjast om. Då sette ein knippet rundt kanten, i oppreist stilling, slik at stilkane fann veg ned i den tett samanpakka massen frå før. Slik bygde ein seg rundt kanten og innover mot midten, som bygde seg noko høgare opp. Denne toppen på børa vart kalla “Skruen” og var halvkuleforma. Så måtte eg finna ei bortimot meterlang furugrein, spissa tjukkenden og hogga av kvistene slik at ho minte om ei tvore, men la toppkvistane vera att. Når denne vart pressa rett ned mot botnen i kipa, seier det seg sjølv at “Skruen” vart låst fast, om han enn var nokså høg. Så var det å ro heim og få sekkene i naustet og kipa på ryggen og gå att til gards. Me var båe stillteiande samde om at det hadde vore “ein god og meiningsfylt ettermiddag”.

Alle hadde sin plass i arbeidet

Når eg ikkje greier å skilja om eg var arbeidsmann eller berre til selskapsbruk, og når eg ikkje kan minnast kva dei andre “ungane” dreiv med, kjem det vel først og fremst av at i dette systemet hadde kvar og ein sin naturlege plass. Me hadde aldri kjensle av at me kom i vegen for far og mor – at dei hadde hatt hug å gjera noko heilt anna om ikkje desse ungane hadde vore til.

Dessutan var ikkje verda den same den gongen som i dag. Vår verd var ikkje stort større enn det me såg mellom Jærfjellet og Bjørgefjellet pluss eit par stader til. I klårvèr kunne me sjå “Havørn”; første ruteflyet mellom Bergen og Nord-Noreg, på veg nordover om morgonen.

Eg hadde vore med dei andre så mange gonger i hønsehuset at eg visste nøyaktig kva som skulle gjerast, og korleis. Eit ausefat med mais utover golvet, og samla egga i lua, det var alt. Det er uråd å dra skiljelina her. Eller slipesteinen – jau, den var tung å dra. Snu og snu og snu, og kjeft for at du snur for seint. Dei fleste fekk før eller seinare byta stilling frå sveiva til å stå bak steinen med ljåen eller øksa – men ikkje eg. Kanskje det var fordi det kom ei jente bak meg i rekka? Ikkje heilt overtydande; eg meiner dei kunne snu, jentene èg. Olav og Mons var svært flinke til å steikja kaker – to dagar i veka stod ein av dei over bakstehella i den gamle grua inne på kjøkkenet og steikte store staplar, først med potetkaker og så stompekaker (natronkaker).

I potetåkeren

På sjuårsdagen min (åtte dagar før Mikkelsmess) tok me poteter på Trøyo, i bakken rett framfor der Karl og Bjarne har bygt hus, og grannane, “Dei Nor”, gjekk framom på veg til sin åker. Dei prata om veret og om arbeidet, og mor sa: “Det står ikkje på når me har ein ni-åring til å plukka”. “Å, eg er no bære sju”, retta eg, i villreie kvifor ho snakka slik. Den dagen var eg arbeidsmann, meiner eg.

Potet-onnene var det verste eg visste, og aller verst om hausten når molda – fuktig. I dag veit eg kva det er: Eg var allergisk mot potet- åkermold! Ho trengde inn i porene og tørka dei ut, så eg måtte spytta i hendene og gni dei. Dermed vart molda seigare, og det var heilt u-uthaldande. Så beit myggen, og du måtte klø deg, og så vart du tørr av mold på ryggen og i nakken og alle stader! Det var eit mirakel at ein overlevde. Men eg minnest aldri at nokon vart permittert på grunn av tørre fingrar!

Mor og eg på fisketur

Mor likte seg best i friluft, vil eg tru, og om vårkveldane når onna var ferdig, ville ho gjerne vera med på ein fisketur. Mest spanande var det når eg stod i framskuten med lystra, og ho skulle ro. Det gjekk ikkje alltid like roleg, eg skjente og ho lo – lo av sinnet mitt. Men faktum er at dei verkeleg store steinbitane fekk me aldri fordi ho var slik ei kløne med årane.

Så sette me garn, og så låg me på fjorden med snøre. Når ikkje mor var med, hadde me små heimelaga fiskestenger og vandra rundt på alle småholmane og “forhandla” med berggylter og meir seriøse fiskeslag, og stundom greidde me å krøkja ein som berre hadde tenkt å snusa på agnet. Det første levande eg fekk på kroken var ein liten krabbe som budde borte ved nothuset på Furholmen, minnest eg. Denne fiskinga gjekk føre seg i fritida, kan ein seia, men matauken vart rekna som vaksenmannsarbeid.

Med andre ord: Fritid og arbeid, leik og alvor, sauesanking og  saueslakting, potetsetjing og opptaking – alt hang i hop, alt var naturleg og daglegdags.

Me trong ikkje “Utplassering i yrkeslivet”, – det hadde me, i tidleg  barndom annakvar veke, ettersom skulegangen var ordna. Og me hadde ikkje, og møtte ikkje, fleire inntrykk i hovudet enn at det var god plass til dei som læraren og læreboka kunne formidla til oss – og me sette pris på dei og!

På Aasgard: Far, Ingeborg, mor bak Bergit, Aasmund, Olav. Lars, Anna, Mons, Asbjørn, Ivar, Johan. Truleg 1032: Ingeborg var “taus” den sommaren. Og Johan kasta knebuksa hausten 32.

Ein skuleprat

Det var ein såkalla “samla skule”, eller “udelt skule”. Det vil seia at borna frå sju år til 14 år gjekk i lag i eitt rom, og at berre ein lærar underviste alle sju årskulla. I utkant-Noreg har dette vore vanleg i mannsaldrar. Det stiller store krav til læraren. Undervisningsplanar har sett opp mål for undervisninga og staka opp pensum i dei ulike faga. Læraren måtte leggja undervisninga opp slik at måla vart nådde. Den 10. mai 1928 rusla eg over Krossleitet og ned til skulehuset som låg på ei hylle ovafor Hindenes. På Åsgard var to bruk, men der var herre skuleborn på det eine, og det var Anna på nær fjorten, Johan på nær elleve og eg på sju og eit halvt. Eg ser enno for meg det nesten meterhøge sju-talet eg skreiv på tavla første dagen. Det minte om vedskier som låg i kross. I ryggsekken som var med, låg der tre pakker med potetkaker eller brødskiver. Drikka kunne me gjera når me kom heimatt. Me krangla om kven som skulle bera sekken. Me var tre nye elevar; to jenter frå Hindenes attåt meg. Der var for få pultar, så dei første vekene sat Benny og eg på pinnestolar ved kvar sin ende av eit lite bord, og Olga fekk “sitja på” med Aslaug. Benny var blyg og såg på meg mellom fingrane.

Litt om kledrakta

Svarte lersko med reimar, som skomakaren i grannetunet hadde laga. Svarte heimestrikka sokkar av ull frå våre eigne sauer, med knappar til gummistrikken som var festa oppe i “livet”. Grå ullunderbukse som mor hadde klypt, spunne, vove og sydd – einskjefta; (tunnare enn vadmål). Svart vadmåls-knebukse – mors verk. “Livet,” eit plagg av kjøpetøy, som ein vest, som mor hadde sydd, og knappar i for å halda sokkane oppe. Mor hadde klypt sauene, karda og spunne ull, vove stoffet og sydd buksa på Dürkofp symaskin. Eg hadde og gul gensar som mor hadde sydd av restar frå Pedek-fabrikken på Hop, der tante Tella arbeidde, og ho samla slike tøyrestar. Heimelaga topp-lue som mor hadde strikka. Opp i alt dette – knappane og gummistrikken som var kjøpte på butikken, det andre var heimelaga. Me frå Åsgard gjekk alltid i ler- eller gummisko, for ein tresko ville ikkje vorte gamal der me stort sett gjekk på stein og fjell. Det var berre me som hadde mat med oss, så me sat på plassane våre og åt, utan å snakka saman, og læraren sat i kråa og åt sine skiver.

Fådelt skule

Der sat me, 18 born frå sju til fjorten år, og me sat tett. Det høyde så nytteleg at tre elevar gjekk ut av skulen til sommarferien, så me fekk kvar sin pult om hausten.

Ein gild dag

Eitt år, truleg 1930, laga læraren til skuletur til Bjørgafjellet på 17mai. Me gjekk opp liene frå Idnegard/Hindenes, og same vegen nedatt mot kvelden. Me leika og sprang, og såg så vidt omkring: Hindenesfjorden, Austfjorden heilt utover til Mongstad, og Osterfjorden langt utover mot Åsane. Me åt nista vår, og me song om fedrelandet vårt, og så leika me, og hoppa og sprang. Det vart seine kvelden før me kom heimatt, og trøytte var me! Men-“me var alle samde om at det hadde vore ein gild dag!!” Året etter gjekk me berre til “Den store steinen,” halvvegs mellom skulehuset og Krossleitet. Då hadde læraren gifta seg med ei Sunnmørsjente, og me syntest det var artig å høyra dialekten hennar. Ho hadde baka slik kake som me aldri hadde sett eller smakt, og me fekk kvar sin bit. Då me skildest, var me alle samde om at dette og hadde vore ein gild dag!

Døme på arbeidsmåten

Bror min, som var tre år eldre enn eg, stod fast på ei rekning. Han rette opp handa, og læraren kom og forklarte han framgangsmåten. Eg sat med øyro på stilkar, og tre år etter løyste eg oppgåva utan å hefta læraren, som hadde nok med å å hjelpa dei andre. I soga og landkunna (geografi) fortalde læraren innhaldet, og då la eg, som hadde skrivetime, pennen til sides og deltok aktivt i slaget ved Svolder og nederlaget på Stiklestad. Kunne det vera grunnen til at eg aldri lærde å skriva fint? Blekkhus og penn og penneskaft! (Kvifor var nesten alle pennar skeive?) Det kom skrivebøker med raude bokstavar som skulle målast blå – men min penn hadde vanskar med å følgja streken, så resultatet vart som “Norge i raudt, kvitt og blått.”